Motywacje i zainteresowania czytelnicze uczniów

Działanie człowieka jest poprzedzone pewną motywacją, na która mają wpływ różne czynniki takie jak na przykład osobowość człowieka, wewnętrzne potrzeby czy też czynniki działające z zewnątrz ( wpływ środowiska). W przypadku czytania bywa podobnie. Istnieją różne motywy sięgania po lekturę i chodzi tutaj o nastawienie czytelnika wobec treści, zaspokojenie potrzeb czy też wyszukanie pewnych informacji. W celu wyjaśnienia, czym jest motywacja czytelnicza, sięgnęłam po definicję J. Andrzejewskiej.„Motywy czytania to nastawienie czytelnika wobec czytanego tekstu, oczekiwanie na zaspokojenie za pomocą lektury określonych potrzeb. Mogą one mieć charakter instrumentalny, wynikający z nakazów zewnętrznych, bądź autoteliczny /autonakazy/.

W przypadku motywów instrumentalnych czytanie jest środkiem osiągnięcia celu utylitarnego np. sprostanie wymogom nauczycieli, wykonywanie pracy zawodowej, rozwiązywanie różnych zadań praktycznych czy uzyskanie prestiżu człowieka oczytanego. U podstaw motywów autotelicznych występuje dążenie do zaspokojenia potrzeb psychicznych mających dla człowieka autonomiczne wartości, jak potrzeba wiedzy i informacji, kształtowanie poglądu na świat i weryfikacja opinii i wartości, potrzeba wzorów i postaw zachowań, a także potrzeba nowych doświadczeń i doznań, przeżyć estetycznych, napięć emocjonalnych i silnych wrażeń, ucieczka od szarzyzny życia i trudnych spraw, potrzeba odpoczynku i rozrywki” Krótką definicję, a raczej schemat podaje J. Wojciechowski, który tak opisuje motywacje: „”Motywacje czytelnicze – więc ich siła i kierunek – są wprost proporcjonalne do oczekiwanej satysfakcji z procesu lekturowego, a odwrotnie proporcjonalne do niezbędnego wysiłku, towarzyszącego lekturze. Z przekonania o wartości uprawiania lektury rodzi się potrzeba czytania.”

oczekiwana satysfakcja
MOTYWACJA=
oczekiwany wysiłek

Jest to wyjaśnienie zależności między satysfakcją otrzymywaną z procesu lekturowego a wysiłkiem, jaki towarzyszy podczas kontaktu z lekturą. Dalsze badania, zwłaszcza amerykańskie wzbogaciły wiedzę na temat tych zależności i ogólnej wiedzy o czytelnictwie.

Największą rolę w kształtowaniu się motywacji czytelniczych pełni nasze dzieciństwo. Jest to czas, kiedy psychika dziecka jest podatna na wpływy. Kształtowany jest pewien system wartości. Zaspokajanie potrzeb psychicznych poprzez kontakt z książką, może trwale pozostać w życiu dziecka, a później już dorosłego człowieka. Dlatego kształtowanie motywacji czytelniczych powinno rozpocząć się jak najwcześniej, zwłaszcza w środowisku wiejskim. W poszukiwaniu informacji dotyczących motywacji czytelniczych, odnalazłam wartą uwagi definicję. „Za motywy uważa się wewnętrzne pobudki do działania celowego. To znaczy- motywem jest każdy wewnętrzny czynnik pobudzający do działania lub jeszcze inaczej: stan organizmu, w którym energia jest skierowana ku jakiemuś celowi. Wobec tego motywacja to ogół procesów w centralnym układzie nerwowym, wyznaczający kierunki oraz energię ludzkiej aktywności. Między innymi mówi się o motywacjach czytelniczych jako o pobudkach wewnętrznych, decydujących o przebiegu i podjęciu czytelniczych procesów.
Definicja ta szeroko wyjaśnia pojęcie motywacji oraz motywów w czytelnictwie. Motywacje związane są również z potrzebami, czyli źródłami psychicznych motywacji. Zależności między potrzebami a motywacjami wyjaśnia poniższy model:

Autonakazy
Potrzeby Motywacje Postawy Zachowania
Nakazy

Jak wynika z modelu, potrzeby są ściśle związane z motywacjami i stanowią początek łańcucha. Motywacje wynikają przede wszystkim z indywidualnych upodobań. Motywacje czytelnicze mogą: spełniać rolę rozrywki, zaspokajać potrzeby psychiczne i emocjonalne, pomagać w zdobywaniu wiedzy i informacji, wspomagać różne rodzaje terapii, pomagać w procesie samokształcenia, rozwijać zainteresowanie książką lub czasopismem lub mogą wynikać z polecenia instrumentalnego np. wydanego przez nauczyciela w kierunku ucznia. Motywacją czytelnicza mogą być również inne czynniki takie jak: wpływ mass-mediów, reklamy ( promocja danej książki, o której jest głośno i wszyscy ja chcą przeczytać),wpływ środowiska, a przede wszystkim szkoły i rodziny. Wśród elementów, które motywują do czytania, często wymienia się: kontakt rodziców z książka i wpływ na dziecko, poziom kulturalny i materialny rodziny, stan zdrowia, poziom wykształcenia i inteligencji, przynależność do pewnego środowiska, księgozbiór domowy i dostępność do książki poza domem.

Mówiąc o motywacjach czytelniczych, niektórzy wyróżniają trzy typy czytelników. Pierwsza grupę stanowią ludzie określani jako spontaniczni. Osoby te same motywują siebie do czytania. Wybierają literaturę sami, nikt nie narzuca im wyboru. Czytają to, co chcą.
Posiadają własna i spontaniczną potrzebę sięgania po książkę, a lektury szkolne nie są najciekawszą ofertą. Drugą grupę stanowią czytelnicy określani jako szkolni, czyli tacy, których szkoła zmusza do kontaktu z książką. Czytają tylko wtedy, kiedy jest to konieczne. Nie wykazują chęci uczestnictwa w kulturze czytelniczej i zazwyczaj czytają bez zrozumienia. Ostatnia grupa określana jest jako aktywna. Posiadają oni najbardziej rozwiniętą motywację czytelniczą. Czytanie to czysta przyjemność. Osoby z tej grupy nie są zmuszane do kontaktu z lekturą. Są motywowane do czytania zarówno przez szkołę ( i rodziców) jak i przez siebie samych. Posiadają najbardziej ukształtowaną potrzebę czytelniczą.
Motywy czytania często nazywane są potrzebami czytelniczymi. Wobec procesu czytelniczego, można wyróżnić wiele potrzeb:

1. Potrzeba poszukiwania informacji o świecie. Czytelnik zwraca uwagę na wiadomości i informacje zawarte w książce. To staje się powodem sięgania po książkę.
2. Potrzeba tożsamości i wzorców. Często czytelnik obserwuje bohaterów danej książki, (ich postępowanie, sposoby rozwiązywania problemów) lub porównuje świat książkowy do własnej, realnej rzeczywistości.
3. Potrzeba kompensacji. W tym przypadku czytelnik sięga po lekturę, aby odprężyć się i zrelaksować. Niekiedy nawet rozładować napięcia i stres. Jest to pewna forma ucieczki do świata książkowego.
4. Potrzeba rozrywki. Czytelnik sięgając po książkę odpoczywa. W lekturze odnajduje radość, smutek lub chwile napięcia. Przeżywa emocjonalnie to, co czyta. Może to być powodem wyboru książki.
5. Potrzeba czytania jako przyzwyczajenia. Sięganie po lekturę staje się rutyną i przyzwyczajeniem. Jest to głównym motywem chęci kontaktu z książką.

Motywy czytania badała Irena Leparczyk w Łodzi oraz Romana Miller w Gdańsku.
Zainteresowanie dana książką, może zmotywować czytelnika do uczestnictwa w życiu czytelniczym. Zainteresowania czytelnicze maja wpływ na proces czytelnictwa i są ściśle związane z motywacjami. Warto wyjaśnić pojęcie zainteresowania czytelniczego.”Zainteresowanie czytelnicze to względnie stała skłonność do czytania określonego typu tekstów ze względu na ich tematykę, rodzaj piśmienniczy, gatunek literacki, osobę pisarza, epokę, ideologię” Zainteresowania czytelnicze zmieniają się. Kiedy dziecko dorasta, sięga po inne książki. Nie tylko wiek ma tutaj znaczenie. Na zainteresowania czytelnicze wpływa również płeć. Badania wykazały, że dziewczynki wybierają inne książki, zaś chłopcy mają inne gusta literackie. Już w wieku 1-2 lat, dziecko pokazuje rączką to, co widzi na ilustracjach w książce, co jest wynikiem pewnego zainteresowania. Młodsze dzieci lubią słuchać rymowanek, wierszyków i bajek czytanych przez osobę dorosłą. Dziecko z przedszkola chce być dobre, dlatego lubi słuchać baśni i historii z dobrym zakończeniem. Takich opowiadań, gdzie dobro zwycięża zło. W wieku 9-10 lat, dziecko lubi już samodzielnie czytać teksty o innych dzieciach, zwierzątkach i przyrodzie. W wieku 11-12 lat, młody czytelnik próbuje sam szukać odpowiedniej lektury, zegna dziecięcą książkę. Kiedy czytelnik osiąga wiek 12-15 lat, szuka różnych kręgów tematycznych, lubi elementy przygody i dobrego humoru. Wraz z okresem dojrzewania, widać różnice upodobań czytelniczych dziewczynek i chłopców. Dziewczynki poszukują wątków miłości, przyjaźni. Obserwują swoje rówieśniczki, mają swoja ulubiona bohaterkę. Chłopcy szukają wrażeń, dlatego wybierają książki o tematyce przygodowej.
Wyróżnia się dwa typy zainteresowań: czynne i bierne. Czynne zainteresowania to konkretne działania, natomiast bierne maja charakter słownej deklaracji, że coś nas interesuje. Jednak nie pojawiają się żadne konkretne działania i zabiegi czytelnicze. Zainteresowania różnymi dziedzinami, takimi jak: historia, muzyka, sport, przyroda mają powiązania z zainteresowaniami czytelniczymi. Szukając informacji na te tematy, często sięgamy do książki.

Opisując zainteresowania czytelnicze warto przedstawić czynniki, które motywują zainteresowania lekturami. Wśród podstawowych i najważniejszych czynników pojawia się środowisko rodzinne oraz szkolne, czyli takie, w których dziecko dorasta i spędza dużo czasu. Są to czynniki, które znacząco wpływają na zainteresowania czytelnicze dziecka. W młodszym wieku szkolnym ( 7-10 lat) to rodzice najczęściej decydują i kontrolują wybór książki. Również szkoła określa ten wybór. Dzieci wierzą, że lektury wybrane przez rodziców, czy też szkołę są najlepsze. Kierują się recenzjami wystawionymi przez rodziców lub panią w szkole. Wraz z postępującą nauką w klasie szkolnej, dochodzą nowe książki i zestaw lektur zostaje poszerzony. Książki te są blisko dziecka w szkole, a później często towarzyszą po opuszczeniu murów szkolnych, w życiu dorosłym. Joanna Papuzińska uważa, że pobudzanie zainteresowań czytelniczych jest wręcz obowiązkiem rodziców. Autorka twierdzi, że rodzice są blisko dziecka i mogą wpływać na jego zainteresowania czytelnicze. Mogą również obserwować swoją pociechę, jak czyta i co interesuje ich dziecko w zakresie lektur. To właśnie rodzice, według Joanny Papuzińskiej, powinni zabiegać o właściwą pozycję i miejsce książki w życiu ich dziecka. Obowiązkiem rodziców jest także wzbudzanie zainteresowań czytelniczych już od najmłodszych lat. Joanna Papuzińska uważa, że zainteresowania czytelnicze powinny być kształtowane przez całe środowisko. Nie tylko jest to rola przypisana rodzicom, ale także placówkom wychowawczym i bibliotekom. Zainteresowanie lekturą często jest wynikiem obserwacji młodego człowieka. Dziecko, które styka się w domu z procesem czytania, w przyszłości częściej sięgnie po lekturę niż jego rówieśnik, który nie widział w domu książki. Zainteresowania czytelnicze leżą przede wszystkim w rekach rodziców i szkoły.

Autorką, która również zajęła stanowisko w sprawie zainteresowań czytelniczych dzieci, jest J. Rytlowa. Skupiła się ona na szkole, która według autorki, najpierw powinna nauczyć czytać dzieci. Kiedy młody człowiek będzie dobrze czytał, łatwiej będzie mu sięgnąć po wybraną książkę. Wzrośnie jego zainteresowanie lekturami. J. Rytlowa wspomina również o nauczycielach. Odgrywają oni bardzo ważna role w procesie rozbudzania inicjacji literackich. Nudne lekcje nie sprzyjają kontaktom z lekturami. Omawianie lektur nie może być monotonią. Autorka uważa, że im szybciej nauczyciele zadbają o rozwój zainteresowań czytelniczych, tym lepiej dla dziecka i jego dalszej edukacji. Wymaga to od nauczyciela ciekawych metod zapoznawania z książką.
Kolejnym wspomnianym czynnikiem, który kształtuje zainteresowania czytelnicze jest środowisko dziecka. Do tego środowiska należą również rówieśnicy i biblioteki szkolne oraz pozaszkolne Zainteresowanie książką może przecież wzbudzić rówieśnik, który zachwala daną książkę bądź dzieci, które przeczytały ją i pozostali w klasie też chcą ja przeczytać. Na rozwój inicjacji literackich wpływa często biblioteka, która swoimi działaniami zachęca dzieci do korzystania z usług wypożyczalni lub czytelni. Jednak nie zawsze biblioteki prowadza działania promujące czytelnictwo. Na obszarze wiejskim ( dokładna analiza w późniejszych rozdziałach) często zauważa się pewną bierność bibliotek. Wpływa to niekorzystnie na rozwój zainteresowań czytelniczych.
Zainteresowania czytelnicze maja ważny wpływ na rozwój dziecka. Jednak nie powstają one samorzutnie, są kształtowane. Znaczenie książki w życiu dziecka jest wielostronne. Zainteresowania lekturami nie tylko wpływają na sferę intelektualną, ale i na sferę psychologiczną. Śmiało można powiedzieć, że wspomagają rozwój dziecka i wpływają na przeżycia emocjonalne i estetyczne. Jednak potrzeba kontaktu z książką nie powstanie sama.

Rozwój zainteresowań czytelniczych zaczyna się w domu. Mama czyta małemu dziecku książkę, pokazuje ilustracje i obrazki. Jest to pierwszy kontakt dziecka z lekturą. Rodzic zaszczepia potrzebę sięgania po książkę. Kiedy dziecko idzie już do szkoły, rozpoczyna się dwukierunkowy proces- program szkolnych lektur omawianych na lekcjach oraz spontaniczny i nie przymuszony kontakt z książką lub czasopismem. I tu pojawia się pytanie: Którą drogę wybierze nasze dziecko? Pedagodzy od wielu lat zastanawiają się jak wpływać na młodego czytelnika, jak zachęcić dzieci do czytania nieprzymuszonego. Jak rozwijać zainteresowania czytelnicze u dzieci?

Potrzebę kontaktu z książką należy rozbudzić. W procesie wychowawczo-dydaktycznym stosuje się wiele metod i form pracy z uczniem. Oczywiście pedagodzy w szkole mają łatwiejsze zadanie, kiedy dziecko miało styczność z książką w domu, już przed wstąpieniem do szeregu uczniów. Dlatego wychowawcy i opiekunowie w domach dziecka często spotykają się z różnymi problemami wychowawczymi. Dziecko, które nie było prawidłowo otoczone opieka i troską we wczesnym dzieciństwie, miewa trudności w procesie kształtowania zainteresowań czytelniczych. Jest to kolejny dowód na to, jak ważna jest rola rodziców w rozwijaniu tego typu zainteresowań. Odpowiednia selekcja programów telewizyjnych i unormowany czas spędzany przed komputerem ma ważny wpływ na zainteresowania czytelnicze dzieci. We współczesnym świecie zainteresowania czytelnicze często są zastępowane przez telewizję, komputery, gry, konsole, telefony komórkowe i radia. Czynniki te z pewnością ograniczają zainteresowanie książką.

Warto pamiętać o tym, że każde dziecko jest indywidualne. Zainteresowanie lekturą może występować w różnym czasie u każdego dziecka. Chwila ta może mieć duże znaczenie na późniejsze zainteresowanie czytelnicze, wybór lektur i chęć przebywania z książką. W klasach 1-3 ważna jest współpraca przede wszystkim wychowawcy z biblioteką szkolną. Również kontakt z rodzicami jest jak najbardziej wskazany.