Krytyka społeczeństwa w literaturze.

Każdy naród posiada szereg wad i zalet. Tematem wielu utworów jest krytyka rodaków, zwykle mająca na celu skłonienie do refleksji. Już pierwsi polscy pisarze dostrzegali wady naszego narodu i w swoich dziełach nawoływali do zaprzestania praktykowania złych nawyków i wprowadzenia licznych reform.

Jednym z autorów, który swoim dziełem postawił niechlubny pomnik polskiemu społeczeństwu był Julian Ursyn Niemcewicz. W komedii „Powrót Posła” pisarz skrytykował wewnętrzną i zewnętrzną sytuację polityczną Polski. Ukazana w akcie II rozmowa jest odbiciem ówczesnych realiów, w których wysoko postawieni ludzie przywiązywali większą wagę do bogacenia się i prestiżu niż służbie dla kraju. Słowa „publicznego szacunku ten tylko bezpieczny, kto cnotliwie pracuje, ludziom pożyteczny” są wiadomością skierowaną do władz polskich, która ma być impulsem do wprowadzenia zmian w postępowaniu. Autor insynuuje, że sumienna praca w interesie państwa powinna być priorytetem dla władz, gdyż pazerność i materializm mogą zaprowadzić kraj do zguby.

Przykładem utworu ukazującego wady narodu polskiego jest „Zemsta” Aleksandra Fredry, której akcja przedstawia skłonności Polaków do kłótliwości i awanturnictwa. Autor z przymrużeniem oka ukazał obraz polskiej szlachty, głównych bohaterów, kreując na typowych przedstawicieli klasy społecznej, wyolbrzymiając ich wady. Bohaterowie utworu to ludzie, którzy zawsze, często bezpodstawnie i niesłusznie, stawiają na pierwszym miejscu swój honor, co uniemożliwia pokojowe zażegnywanie sporów. Ich przekonanie o własnej nieomylności przekreśla szansę na rozwiązywanie konfliktów. Kłótnie te osiągają często apogeum absurdu, co podkreśla polską nieustępliwość i przesadzone awanturnictwo.

W epopei narodowej, Adam Mickiewicz ukazał obraz szlachty z różnych warstw społecznych. „Pan Tadeusz” to utwór poruszający problem upadku państwa polskiego i wady społeczeństwa, które się do niego w znacznym stopniu przyczyniły. Autor niejednokrotnie podkreśla konieczność zjednoczenia się polskiej szlachty i odłożenia na bok waśni i sporów na rzecz wzajemnej współpracy we wspólnym interesie jakim jest wyzwolenie się spod władzy zaborców. Według Mickiewicza, szlachta powinna jednoczyć się w patriotyzmie i stanowić ostoję państwa. Utwór opisuje to, jak w ubiegłych czasach, na co dzień ospała i skoncentrowana na zabawie zakrapianej alkoholem i niezobowiązujących rozrywkach szlachta, potrafiła zmobilizować się do działania dopiero w obliczu nadciągającego zagrożenia. Powszechne jest stwierdzenie, że utwór powstał „ku pokrzepieniu serc” by pokazać, że mimo wielu wad i różnic, zjednoczony naród polski jest w stanie dokonać wspólnie rzeczy wielkich i zapisać się w sposób pozytywny na kartach historii

Mimo skupienia się na wadach, pisarze często mają w intencji zmotywowanie społeczeństwa do refleksji i zmiany powstępowania. Dzieła takie jak „Pan Tadeusz” obudziły w narodzie nadzieję na odzyskanie niepodległości. Utwory pokroju „Zemsty” pozwoliły wielu ludziom uświadomić sobie irracjonalność ich dotychczasowego postępowania i skłoniły do refleksji. Dzieła krytycznie obrazujące otaczającą nas rzeczywistość są często motorem napędowym do zmian