Geneza oraz istota doktryny politycznej socjaldemokracji

Według definicji „socjaldemokracja to lewicowy ruch społeczny wywodzący się z ruchu robotniczego, zmierzający do zastąpienia kapitalizmu socjalizmem, a następnie do uspołecznienia gospodarki rynkowej i zmniejszenia nierówności społecznych.”1 Współczesne partie socjaldemokratyczne opowiadają się za równowagą między rynkiem a państwem, oraz między jednostką a społeczeństwem, czyli za kompromisem między uznaniem systemu kapitalistycznego jako najefektywniejszego mechanizmu bogacenia się w strefie prywatnej, a demokracją i dystrybucją tego bogactwa w sposób możliwie najbardziej sprawiedliwy, oraz troską o dobra i usługi publiczne. Jest to doktryna pokrewna socjalliberalizmowi2 oraz niemieckiemu ordoliberalizmowi3, i charakterystyczna na przykład dla nordyckich państw opiekuńczych4.

Do głównych wartości socjaldemokracji można zaliczyć między innymi ochronę praw pracowniczych i konsumenckich, w miarę równomierny rozkład dochodu narodowego, ideę wolności, pojmowaną jako ochronę i znajomość praw, równouprawnienie wszystkich klas społecznych, ideę demokracji uczestniczącej, w rozumieniu zwiększonego wpływu obywateli na władzę, zapewnioną przez państwo bezpłatną opiekę zdrowotną i edukację oraz opiekę socjalną, większy wpływ pracowników na przedsiębiorstwo, interwencjonizm państwowy i udział sektora społecznego oraz aktywną politykę państwa na rynku pracy. Wizja człowieka w ujęciu socjaldemokratycznym bardzo wyraźnie łączy się ze społeczeństwem. Socjaldemokraci stawiają na takie wartości jak sprawiedliwość społeczna oraz równość społeczna. Ponadto podkreśla się, że każdy obywatel powinien mieć zagwarantowane wolności i prawa, m.in. do pracy, edukacji, opieki zdrowotnej. Kolejną istotną strukturą socjaldemokracji jest państwo, które powinno mieć charakter demokratyczny z uwzględnieniem zasad pluralizmu, trójpodziału władzy, reprezentacji, samorządności oraz poszanowania praw mniejszości. Socjaldemokraci wskazują ponadto na potrzebę rozdzielenia Kościoła od państwa, ustanowienia państwa laickiego, w którym przestrzegano by zasady wolności światopoglądowej. W kwestiach ekonomicznych przedstawiciele socjalizmu demokratycznego na pierwszym miejscu stawiają wartości wolnego rynku i własności prywatnej, które są kontrolowane przez państwo. Socjaldemokracja opowiada się za równowagą między rynkiem a państwem, równowagą między jednostką a społeczeństwem. Istotą socjaldemokracji jest uznanie kapitalizmu jako mechanizmu bogacenia oraz pragnienie podziału bogactwa według moralnych, a nie rynkowych zasad. Socjaldemokracja łączy w sobie większość ważnych dla większości obywateli wartości, takich jak równouprawnienie wszystkich klas społecznych, wolność poprzez znajomość i możliwość stosowania praw, prawa pracownicze. Socjaldemokracja zakłada równomierny rozkład dochodu narodowego, aktywny udział państwa w rynku pracy, a także interwencję odpowiednich organów państwowych w słabszych sektorach gospodarki oraz umocnienie roli obywatela względem państwa i ochronę zasobów środowiskowych.

Geneza i nazwa socjaldemokracji wiążą się z powstaniem Socjaldemokratycznej Partii Robotników5, założonej 1869 roku w Niemczech. Po raz pierwszy użyto wtedy określenia socjaldemokracja. Słowo to występowało w większości utworzonych wówczas partii politycznych. Rozwój społeczeństwa przemysłowego w XIX w. i wzrost liczebności klasy robotniczej, która żyła na bardzo niskim poziomie, stały się przyczyną powstania myśli socjalistycznej. Na ruch robotniczy największy wpływ wywarł Karol Marks, który zapowiadał utworzenie wprowadzonych drogą wywołanej przez ruch komunistyczny rewolucji dyktatury proletariatu i państwa bezklasowego Międzynarodówkę II6 określa się jako międzynarodową organizacje partii socjaldemokratycznych, Największą partią II Międzynarodówki była Socjaldemokratyczna Partia Niemiec, której przywódcy odgrywali najwybitniejsza role, a program stał się wzorem dla wielu partii w innych krajach, na przykład skandynawskich. Nazwa „socjaldemokracja” wiąże się z powstaniem w 1869 roku Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej (SPR) w Niemczech, która uważała za swoją powinność wprowadzenie ustroju komunistycznego i pozostała pod marksistowskimi wpływami jej założycieli Wilhelma Liebknechta7 i Augusta Bebela8 oraz związku zawodowego Powszechnego Niemieckiego Związku Robotniczego. W 1889 wszystkie partie socjaldemokratyczne zrzeszała Międzynarodówka. Kontynuatorka międzynarodowej organizacji socjalistów i anarchistów z 1864 roku. Główną partią, która ukierunkowała inne europejskie partie była właśnie (SPR), to jej członkowie pełnili najważniejsze funkcje w Międzynarodówce9.

Wyraźne różnice poglądów na łonie partii socjaldemokratycznych, pojawiły się wraz ze śmiercią Marksa i interpretacjami jego myśli przez Karla Kautskiego10, którego uważa się za pierwszego demokratycznego socjalistę, choć nie kwestionował on ani rewolucji ani dyktatury proletariatu11. Jednak za ojca socjaldemokracji uważa się Eduarda Bernsteina10. Jego idee były bardziej krytyczne wobec myśli marksistowskiej. Duży wpływ na socjaldemokrację wywarła zwłaszcza teoria Bernsteina, który mówił o stopniowym wrastaniu socjalizmu w ustrój kapitalistyczny, czego ostatecznym celem miałoby być utworzenie społeczeństwa socjalistycznego. Określenie „socjaldemokracja” było używane w kontekście partii robotniczej, aż do czasu rewolucji bolszewickiej w listopadzie 1917 roku, w tym czasie do obiegu weszło określenie „komunistyczny” początkowo określający ugrupowania który chciały osiągnąć socjalizm przez rewolucję11. Początkowo partie socjaldemokratyczne opierały swe poglądy a teorii K. Marksa i Fengelsa, głosząc koncepcję owego ustroju społecznego opartego na własności publicznej i planowaniu, utworzonego w wyniku różnie pojmowanych rewolucji. Na początku XX w. Wyodrębniły się w ruchu socjaldemokratycznym trzy nurty: rewizjonistyczny, z E. Bernsteinem na czele, który rezygnował z rewolucji jako metody zmiany ustroju, na rzecz ewolucji i powolnych zmian systemowych, reform; lewicowy, głoszący koncepcje załamania się kapitalizmu i konieczności rewolucji; ortodoksyjny reprezentowany przez K. Kautsky’ego, interpretujący rewolucje nie jako gwałtowne przejecie władzy politycznej, lecz proces społeczny przeobrażania systemu12.

Nowoczesny ruch socjaldemokratyczny powstał w wyniku podziału w ruchu socjalistycznym. Jednym z najważniejszych twórców współczesnej socjaldemokracji był Eduard Bernstein, będący zwolennikiem socjalizmu i reformatorskiego marksizmu. Sam Bernstein deklarował, że jego poglądy są w pełni zgodne z filozofią Karola Marksa i Fryderyka Engelsa, zwłaszcza w okresie gdy Marks i Engels uznali że socjalizm powinien zostać osiągnięty poprzez użycie demokratyczno-parlamentarnych środków. Rewizjoniści krytykowali ortodoksyjnych marksistów, a zwłaszcza Karla Kautskiego. Inną znaną postacią kształtującą ruch socjaldemokratyczny był francuski marksista Jean Jaurès13. W 1904 roku na Kongresie II Międzynarodówki, Jaurès skrytykował Augusta Bebela. Jaurès twierdził, że nie ma spójnej platformy socjalistycznej, która może być stosowana w różnych krajach i regionach, z powodu różnych systemów politycznych zauważając, że ojczyzną Bebela są Niemcy, w których w tym czasie panował, ograniczający demokrację parlamentarną, system silnie autorytarny. Twierdził że różnice polityczne między Niemcami a Francją wykazały, że taktyka socjalistów zastosowana w Niemczech nie sprawdzi się w innych krajach, a kluczem do rozwoju ruchu socjalistycznego we Francji była demokracja parlamentarna. Rozdźwięki w partiach socjalistycznych przybrały na silę, gdy zachodnioeuropejskie partie socjalistyczne poparły, wbrew deklaracji Zimelwaldzkiej, kredyty wojenne. Jednocześnie podział na ugrupowania socjaldemokratyczne i socjalrewolucyjne wyklarował się dopiero po rewolucji październikowej, kiedy głównie komuniści nie zgodzili się z doktryną demokratycznych reform w miejsce rewolucji. Wiele socjaldemokratów krytykowało rewolucję bolszewicką za jej antymarksistowski charakter. W XIX i na początku XX wieku, Bernstein i inni socjaliści obawiali się, że państwo niemieckie i jego sojusznicy mogą rozpętać wojnę na masową skalę. Obawy ruchu robotniczego spełniły się wraz z wybuchem I wojny światowej. Natychmiast po wybuchu wojny, Bernstein wyjechał z Niemiec do Wielkiej Brytanii.

Ostatecznie większa część partii poparła wojnę, wojnę poparł także lider socjaldemokracji Bernstein pozostając pod wpływem propagandy rządu mówiącej o domniemanej inwazji Rosji na Prusy Wschodnie. Jaurès, przeciwny interwencji Francji w wojnie, zajął stanowisko pacyfistyczne, ale wkrótce po tym został zamordowany w 1914 roku. Bernstein wkrótce zmienił zdanie co do udziału Niemiec w wojnie. Dążąc w ten sposób do pojednania między ortodoksyjnymi marksistami a reformistami wewnątrz SPD w celu wspólnego przyjęcia stanowiska antywojennego. Porozumienie odrzuciło jednak skrzydło partii pod kierownictwem Eberta. Także w Wielkiej Brytanii ruch robotniczy uległ podzieleniu, jednak stosunkowo mała liczba działaczy Partii Pracy skrytykowała wojnę światową, przez co została zaatakowano przez prasę jako „pro-niemiecka” i pacyfistyczna. Nowym liderem partii został przyszły minister wojny Arthur Henderson13. Po rewolucji lutowej w 1917 roku w Rosji w wyniku której reżim carski został obalony, władzę przejęła Partia Socjalistów-Rewolucjonistów a szefem nowego demokratycznego gabinetu został Aleksander Kiereński14. MacDonald odwiedził rosyjski Rząd Tymczasowy w czerwcu tego samego roku, starając się przekonać Rosję aby przeciwstawiła się wojnie i szukała rozwiązań pokojowych. Jego wysiłki nie powiodły się jednak, a pokój nastąpił dopiero w wyniku rewolucji październikowa, która doprowadziła do władzy Włodzimierza Lenina14 i partię bolszewicką. W czasie I wojny światowej znacznie wzrosło poparcie i członkostwo Partii Pracy. Obalenie caratu w Rosji przez socjalistów-rewolucjonistów Kiereńskiego w lutym 1917 roku miał istotny wpływ na politykę w Niemczech. Obalenie caratu i agitacyjna rewolucja socjalistyczna w Rosji wpłynęła na socjalistów niemieckich. Przeciwko racjonowania chleba w Niemczech na początku kwietnia 1917 roku doszło do masowych strajków. W Berlinie w strajku generalnym wzięło udział ponad 300.000 pracowników. Strajkujący zażądali chleba, wolności, pokoju i tworzenia rad robotniczych jakie powstawały w tym czasie w Rosji.

Działania rządu wzbudziły protesty opinii publicznej, ruch socjalistyczny, a nawet katolicki ruch robotniczy w dniu 19 lipca 1917 roku przedstawił „Uchwałę Pokoju” i wezwał do kompromisowego pokoju który ich zdaniem mógł zakończyć wojny. Pod koniec 1918 roku sytuacja wojenna Niemiec stała się beznadziejna i cesarz Wilhelm II został zmuszony do zawarcia pokoju. Cesarz powołał nowy gabinet który obejmował także członków SPD. Do kryzysu doszło jednak 24 października 1918 roku gdy niemieccy marynarzy odmówili ataku na brytyjską Royal Navy. Stanowiąca większość w parlamencie SPD była zmuszona do zawarcia pokoju z aliantami. Niemcy podpisały rozejm 11 listopada 1918, jednocześnie kończąc I wojnę światową. W dwudziestoleciu międzywojennym, największe osiągnięcia notowały socjaldemokratyczne partie w Skandynawii, jak Norweska Partia Robotnicza, Szwedzka Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza, duńska Socjaldemokracja – które potrafiły utworzyć pierwsze socjaldemokratyczne rządy. W 1920 roku, Szwedzka Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza15 została wybrana do rządu mniejszościowego. W latach 50., 60. i 70. większość zachodnioeuropejskich partii socjaldemokratycznych, w tym Socjaldemokratyczna Partia Niemiec, porzuciło oficjalnie ideologię marksistowską, określając się jako partie demokratycznego socjalizmu.

We Włoszech, w 1947 roku, została założona Włoska Partia Socjaldemokratyczna. W 1982 roku, socjaldemokratyczny rząd Szwecji przyjął plan Meidnera, który polegał na wprowadzaniu socjalistycznych postulatów w kolejności: najpierw rząd miał dążyć do umocnienia demokracji politycznej i obywatelskiej; po drugie miał umocnić prawa socjalne, a po trzecie miał wdrożyć system demokracji gospodarczej i społecznej odpowiedzialności. W latach 90. w łonie socjaldemokracji zaczęły także wyrastać silne partie i ugrupowania nawołujące do idei tzw. trzeciej drogi, które w pewien sposób wprowadziły do tych partii elementy socjalliberalizmu. Współcześni socjaldemokraci postulują na ogół gospodarkę mieszaną, która jest w wielu aspektach kapitalistyczna, lecz wyraźnie broni rządowych świadczeń socjalnych. Wiele partii socjaldemokratycznych przesunęło nacisk z tradycyjnych celów sprawiedliwości społecznej na rzecz ochrony praw człowieka i środowiska. Było to po części spowodowane powstaniem nowego ruchu ekologicznego. Zarówno tradycyjna socjaldemokracja, jak i ekolodzy współpracują w wielu krajach zarówno na płaszczyźnie parlamentarnej, jak i rządowej.

Na początku pierwszego dziesięciolecia XXI wieku, kilka największych europejskich partii socjaldemokratycznych straciło poparcie i poniosło klęski wyborcze. Socjaldemokratyczna Partia Niemiec przegrała wybory w 2005 roku, brytyjska Partia Pracy w 2010 roku, a Hiszpańska Socjalistyczna Partia Robotnicza w 2011 roku. Socjaldemokracja popiera tworzenie reform prawnych i ekonomicznych programów redystrybucji na rzecz zniesienia gospodarczych nierówności klasowych między burżuazją a proletariatem. Wiele propozycji forsowanych przez socjalistów w pierwszej połowie XX wieku zostało już wprowadzonych przez socjaldemokratów w niektórych państwach w świecie uprzemysłowionym. W wielu krajach wprowadzono państwową służbę opieki zdrowotnej i prospołeczne regulacje gospodarcze. Nawet w Stanach Zjednoczonych, gdzie partia socjaldemokratyczna ma znaczenie marginalne, istnieją programy ochrony środowiska i zdrowia, a w niektórych stanach także programy socjalne.
Niektóre partie uważające się za socjaldemokratyczne są za budową ustroju socjalistycznego, natomiast inne są mu przeciwne. Nawet partie, które formalnie są partiami demokratycznego socjalizmu prowadzą politykę socjalliberalizmu. Mimo to większość partii opowiada się za państwem opiekuńczym, polityką pełnego zatrudnienia, równością szans w dostępie do edukacji, kultury, opieki zdrowotnej i zwiększeniem równości dochodów.

Bibliografia:

1. Juszczak T., Ordoliberalizm. Historia niemieckiego cudu gospodarczego, Prohibita 2010, ISBN 978-83-61344-14 nurt zbliżony do liberalizmu, wykształcony w Niemczech w latach 30. i 40. XX wieku
2. Karl Kautsky, Rewolucja proletariacka i jej program (Die proletarische Revolution und ihr Programm), Stuttgart-Berlin 1922.
3. Nowa Encyklopedia powszechna PWN, tom 5, Warszawa 1997, ISBN 83-01-11968-3
4. Robert Service Towarzysze Komunizm od pczątku do upadku. Historia zbrodniczej ideologii, s. 53, Wyd. Znak, Kraków 2008, ISBN 978-83-240-1071-4
5. Wojtaszczyk K.A., Partie polityczne w państwie demokratycznym, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1998, ISBN 83-02-07090-4, OCLC 830193452
6. www.wikipedia.pl